Бал­ка­нот дол­го вре­ме оста­ну­ва „ме­ко тки­во“ за ни­за европ­ски по­ја­ви, екс­пе­ри­мен­ти, идеи што би­ле во за­лез во ста­ри­от кон­ти­нент, а ќе до­жи­ве­ат не­са­ка­ни пос­ле­ди­ци на Бал­ка­нот, вле­гу­вај­ќи че­сто во спре­га со ни­за по­ри­ви на мла­ди­те на­ции, ве­ли Ста­ро­ва.

Ака­де­мик Лу­ан Ста­ро­ва е ро­ман­си­ер, рас­ка­жу­вач, по­ет, есе­ист, ли­те­ра­ту­рен кри­ти­чар, но и на­уч­ник и дол­го­го­ди­шен дип­ло­мат, почина денеска на 81 година, објави семејството. Пи­шу­вал на ал­бан­ски, ма­ке­дон­ски и на фран­цу­ски ја­зик.

Во сеќавање го реобјавуваме интевјуто во кое со новинарката на Република Невена поповска рзговара за акту­ел­ни­те со­стој­би на Бал­ка­нот, во зем­ја­ва, ли­те­ра­ту­ра­та…

Ва­ши­от ро­ман „Вре­ме­то на ко­зи­те“ бе­ше об­ја­вен во САД, во из­да­ние на Уни­вер­зи­те­тот „Ви­скон­син прес“ и до­жи­веа про­мо­ци­ја во Кон­грес­на­та биб­ли­о­те­ка во Ва­шин­гтон. Ро­ма­нот е об­ја­вен на по­ве­ќе од 15 ја­зи­ци и впе­ча­то­кот е де­ка Вие ка­ко автор, гра­деј­ќи еден свој автох­тон и со­др­жин­ски сè по­ко­хе­рен­тен свет, „оп­се­сив­но“ сте об­зе­мен од иде­ја­та во сво­е­то кни­жев­но де­ло да соз­да­де­те еден ду­хо­вен, мен­та­лен, исто­ри­ски, ет­нич­ки и ци­ви­ли­за­ци­ски пор­трет на дру­ги­от Бал­кан. Сме­та­те ли де­ка е воз­мож­но да се на­пра­ви тоа?

Старова: Мо­ја­та „бал­кан­ска кни­жев­на са­га“ поч­на да се соз­да­ва во 90–ти­те го­ди­ни на ми­на­ти­от век ко­га Бал­ка­нот, со рас­па­дот и бра­ту­бис­тве­ни­те вој­ни во Ју­гос­ла­ви­ја, вле­гу­ва­ше во сво­јот ма­чен вар­вар­ски пер­и­од . За мо­ја­та ге­не­ра­ци­ја пи­са­те­ли се на­ло­жу­ва­ше клуч­но­то пра­ша­ње во на­ши­те тек­сту­ри да се раз­бе­ре бал­кан­ски­от тра­ги­зам, да се по­ка­же па­тот на из­ле­зот од вар­варс­тво­то, кое кол­ку што бе­ше ин­хе­рент­на суд­би­на, тол­ку бе­ше и на­мет­ну­ва­на исто­ри­ја од дру­ги­те. Во тој пер­и­од, во апо­те­о­за­та на кри­за­та, има­ше те­зи де­ка за­пад­ни­от свет тре­ба да го оста­ви Бал­ка­нот да со­го­ри во ен­дем­ско­то, пле­мен­ско вар­варс­тво, во омра­за, не­по­мир­ли­ви на­при­ја­телс­тва, мрач­на ид­ни­на,вер­ски и ет­нич­ки су­ди­ри. Поч­нав еден долг тр­пе­лив про­цес, на еден вид ан­ти­суд­би­на прет­по­ста­ву­ва­на­та од ту­ѓи­те из­во­ри. Про­сто­рот тре­ба­ше да се осво­ју­ва од кни­га во кни­га, да се осво­ју­ва вни­ма­ни­е­то на до­маш­ни­от и на стран­ски­от чи­та­тел. Прет­ста­ву­ва­ње­то на „Та­тко­ви­те кни­ги“ во нај­го­ле­ма­та биб­ли­о­те­ка во све­тот- Кон­грес­на биб­ли­о­те­ка во Ва­шин­гтон, пред при­ја­те­ли од ма­ке­дон­ска­та и од ал­бан­ска­та ди­јас­по­ра, прет­ста­ву­ва не са­мо еден вид „кон­гре­га­ци­ја за суд­би­на­та“ на та­тко­ви­те кни­ги, на нив­на­та уни­вер­зал­на ме­та­фо­ра, ту­ку и ми­си­ја да ги збли­жу­ва лу­ѓе­то, нас­про­ти нив­ни­те раз­ли­ки.

Мо­ја­та бал­кан­ска са­га , че­сто ве­лам, е ка­ко про­ви­де­ние, кое се дол­жи на ли­те­ра­ту­ра­та. Та­ка, врз ре­до­ви­те на стра­ни­ци­те на нас­лед­ни­те та­тко­ви кни­ги откри­вав дам­ки пе­пел, пад­на­ти при пу­ше­ње­то во ми­го­ви на нај­сил­на кон­цен­тра­ци­ја. Тоа бе­ше жи­ви­от та­тков глас, не­го­ви­от бал­кан­ски те­ста­мент оста­вен во кни­ги­те да се нај­де при чи­та­ње. Дам­ки­те пе­пел ста­наа ити­не­рер на мо­ја­та бал­кан­ска са­га, по­тра­га­та по па­тот на из­ле­зот од вар­варс­тво­то. Се се­ќа­вав на ед­на изре­ка на Ан­дре Ма­лро: ли­те­ра­ту­ра­та, мо­же­би, не мо­же ни­што, но не­ма ни­што дру­го што мо­же кол­ку ли­те­ра­ту­ра­та! А, Жан-Пол Сартр ве­ли де­ка дол­го вре­ме мис­лел де­ка пер­о­то му е меч, но на кра­јот се уве­рил во спро­тив­но­то, но се­пак про­дол­жил да пи­шу­ва, не са­мо за да го оправ­да сво­јот жи­вот, ту­ку за да им по­ну­ди на дру­ги­те ал­тер­на­ти­ва со сво­јот жи­вот и искус­тво. И та­ка поч­на да ожи­ву­ва ви­сти­на­та од та­тко­ви­те бал­кан­ски кни­ги: се об­ја­ви­ја ро­ма­ни­те „Вре­ме­то на ко­зи­те“, „Ате­и­стич­ки му­зеј“, „Па­тот на jагу­ли­те“, „Ер­ве­хе“, „Твр­ди­на од пе­пел“, „Бал­кан­ски жр­твен ја­рец“, „По­тра­га по Елен Леј­бо­виц“, „Љу­бо­вта на ге­не­ра­лот“, „Бал­кан­ски клуч“, „Ам­ба­са­ди“ и „Но­ви ам­ба­са­ди“… Од мит­ска­та биб­ли­о­те­ка со та­тко­ви­те кни­ги, из­ле­гу­ва­ат ед­но­став­ни при­каз­ни, ка­ко ро­ма­неск­ни сто­же­ри, кои дејс­тву­ва­ат са­мо­стој­но, но и во си­стем. Во крај­на ли­ни­ја, тие ја пре­не­су­ва­ат ми­си­ја­та на еден вид ре­ал­но, до­жи­ве­а­но бал­канс­тво низ по­чи­ту­ва­ње на дру­ги­от низ не­го­во­то раз­лич­је и обрат­но, што во крај­на ли­ни­ја тре­ба да ре­зул­ти­ра со ме­ѓу­себ­на то­ле­рант­ност и хар­мо­ни­ја. Во по­ве­ќе­том­на­та про­ек­ци­ја на мо­ја­та са­га (пи­шу­ва­на на мо­јот мај­чин ал­бан­ски ја­зик и на ма­ке­дон­ски­от, ја­зи­кот на мо­е­то шко­лу­ва­ње), во прет­ста­ве­но­то се­мејс­тво во еден век ег­зи­стен­ци­ја на Бал­ка­нот, не ги од­бег­ну­ва раз­ли­ки­те, ту­ку на­сто­ју­ва да ги хар­мо­ни­зи­ра, уни­вер­за­ли­зи­ра, нај­че­сто пре­ку кни­жев­ни­те фи­гу­ри на има­ги­на­ци­ја­та, кои по­чи­ва­ат врз автен­тич­ни и ре­ал­ни искус­тва од жи­во­тот.

Авто­рот до­жи­ву­ва са­ти­сфак­ци­ја ко­га гле­да ка­ко чи­та­те­ли од раз­лич­на ет­нич­ка при­пад­ност, друг ја­зик и ве­ра ги при­фа­ќа­ат ли­ко­ви­те и суд­би­на­та на ова се­мејс­тво ка­ко свои. Ме­ѓу­тоа, нај­го­ле­ма по­твр­да, се­пак, до­а­ѓа од све­тот, од­нос­но од зем­ји­те (Фран­ци­ја, Гер­ма­ни­ја, САД, Ита­ли­ја, Шпа­ни­ја, Гр­ци­ја, Тур­ци­ја, Бу­га­ри­ја, Ро­ма­ни­ја, Пол­ска, Фин­ска, Ру­си­ја, Хр­ват­ска, Ср­би­ја и дру­ги), во кои бал­кан­ска­та са­га се при­фа­ќа ка­ко дру­га ви­сти­на за Бал­ка­нот, по­и­на­ква од таа што ја ши­реа и ши­рат европ­ски­те ме­ди­у­ми за Бал­ка­нот.

Кол­ку по­бр­зо Бал­ка­нот ќе се ос­ло­бо­ди од син­дро­ми­те на ми­на­то­то, тол­ку по­бр­зо ќе се спа­си од ста­пи­ци­те

Во си­те де­ла од „Бал­кан­ска­та са­га“ го­во­ри­те за тра­гич­на­та бал­кан­ска исто­ри­ја. Бал­ка­нот и бал­кан­ска­та са­га е ду­хов­на­та суп­стан­ци­ја, но и ге­не­рал­ни­от исто­ри­ски ра­курс од кој се сог­ле­ду­ва и ос­мис­лу­ва го­ле­ма­та не­сре­ќа што ги при­дру­жу­ва­ла лу­ѓе­то и на­ро­ди­те на овој по­лу­о­стров низ не­го­ва­та дол­га и тра­гич­на исто­ри­ја. Про­дол­жу­ва ли таа исто­ри­ја и по­на­та­му да би­де не­среќ­на и тра­гич­на?

Старова: Бал­ка­нот вле­гу­ва во пла­не­тар­на­та ера, со прет­ход­на­та гло­ба­ли­за­ци­ја, со сво­и­те не­ра­зре­ше­ни ми­то­ви на ми­на­то­то, со не­мо­ќта да ја открие хар­мо­ни­ја­та ме­ѓу др­жа­ва­та и гра­ѓан­ска­та хар­мо­ни­ја на оп­штес­тво­то, со не­за­ле­че­ни­те ра­ни на бра­то­у­бис­тве­ни­те вој­ни, со луз­ни­те на нам­но­же­ни­те гра­ни­ци, со бол­ни­те пос­ле­ди­ци на не­жи­ве­е­ни­от исто­ри­ски кон­ти­ну­и­тет на европ­ски­те ин­сти­ту­ции, со син­дро­мот на по­сто­ја­но­то поч­ну­ва­ње и (са­мо)жр­тва­та. Но, се­пак, Бал­ка­нот вле­гу­ва и во но­ва­та „за­ед­ни­ца по суд­би­на“, спо­ред син­таг­ма­та на го­ле­ми­от мис­ли­тел Ед­гар Мо­рен . Кол­ку што по­бр­зо Бал­ка­нот ќе се ос­ло­бо­ди од син­дро­ми­те на ми­на­то­то, тој тол­ку по­бр­зо ќе се вклу­чи во пла­не­тар­на­та „за­ед­ни­ца по суд­би­на“ и ќе се спа­си од ста­пи­ци­те на има­нент­ни­от тра­ги­зам…

Ви­сти­на­та за Бал­ка­нот се ши­ри пре­ку ва­ша­та кни­жев­на ми­си­ја. Да­ли тоа Ве пот­тик­ну­ва на про­дол­жу­ва­ње на са­га­та?

Старова: Мо­ја­та бал­кан­ска са­га е отво­рен кни­же­вен про­ект, кни­ги­те функ­ци­о­ни­ра­ат и са­мо­стој­но, се пре­ле­ва­ат ед­на во дру­га, со­чи­ну­ва­ат мож­на це­ли­на. За­мис­ла­та е низ мож­ни­те „гло­бал­ни ме­та­фо­ри“ да се проб­ле­ма­ти­зи­ра­ат тра­гич­ни­те на­ста­ни во бал­кан­ска­та исто­ри­ја на 20 век, со­о­чу­ва­ње­то со за­доц­не­ти­от бал­кан­ски на­ци­о­на­ли­зам, пос­ле­ди­ца на доц­но­то соз­да­ва­ње на др­жа­ва­та-на­ци­ја и неј­зи­ни­те пос­ле­ди­ци. Кни­жев­на­та умет­ност, мо­же­би, по­е­фи­кас­но ја де­ми­то­ло­ги­зи­ра и де­дра­ма­ти­зи­ра на­трап­нич­ка­та исто­ри­ја во неј­зи­ни­те на­ци­о­на­ли­стич­ки из­ли­ви, откол­ку кој би­ло друг об­лик на чо­ве­ко­во­то ка­жу­ва­ње. По­ве­ќе го­ди­ни со­би­рам до­ку­мен­ти за „гло­бал­на­та ме­та­фо­ра“ на „чи­сти­те ја­зи­ци“ на Бал­ка­нот, ка­ко одраз на на­ци­о­на­ли­стич­ки по­ри­ви, кои не го из­бег­наа Бал­ка­нот во 90–ти­те го­ди­ни на ми­на­ти­от век. По­ве­ќе го­ди­ни ме оп­сед­ну­ва те­ма­та за гло­бал­на­та ме­та­фо­ра на „ја­ни­чарс­тво­то на Бал­ка­нот“, за сло­же­но­то пра­ша­ње на иден­ти­те­ти­те, кое сè уште не ка­тар­зи­ра во ро­ман. Та­ка, бал­кан­ска­та са­га оста­ну­ва отво­рен, си­гур­но, не­за­вр­шен про­ект до кра­јот на жи­во­тот…

На­ро­ди­те на овој про­стор ка­ко тај­ни, етич­ки и акси­о­мат­ски, оп­сто­ју­ва­ле врз на­че­ла­та: „По­де­ли, па вла­деј!“, „Че­кај да се кре­не, па по­тоа отсе­чи му ја гла­ва­та!“ „Да му умре ко­за­та на ком­ши­ја­та!“ и, се­ка­ко, ја­ни­чарс­тво­то: свој нај­у­ба­во уби­ва свој! Го над­ми­нав­ме ли ова или сѐ уште тал­ка­ме ба­рај­ќи из­лез?

Старова: Фа­тал­ни­те син­таг­ми на кои по­се­ту­ва­те не се од чи­сто бал­кан­ска про­ви­ни­ен­ци­ја. Тие по­тек­ну­ва­ат од го­ле­ми­те им­пе­рии, кои пос­лед­ни­ов ми­ле­ни­ум вла­де­е­ле со Бал­ка­нот. Та­ка син­таг­ма­та: По­де­ли, па вла­деј, сво­ја­та ге­не­за ја има­ла во Рим­ска­та Им­пе­ри­ја, но таа со ве­ко­ви ќе нај­де по­год­на поч­ва да ви­рее на Бал­ка­нот. И ја­ни­чарс­тво­то има­ло сво­ја ге­не­за во Рим­ска­та Им­пе­ри­ја (со Пре­то­ри­јан­ска­та гар­да), но на Бал­ка­нот ќе ги до­жи­вее сво­и­те по­губ­ни мо­ди­фи­ка­ции це­леј­ќи кон бри­ше­ње на ини­ци­јал­ни­от иден­ти­тет. Со дру­ги збо­ро­ви, Бал­ка­нот дол­го вре­ме оста­ну­ва „ме­ко тки­во“ за ни­за европ­ски по­ја­ви, екс­пе­ри­мен­ти, идеи, кои би­ле во за­лез во ста­ри­от кон­ти­нент, а ќе до­жи­ве­ат не­са­ка­ни пос­ле­ди­ци на Бал­ка­нот, че­сто вле­гу­вај­ќи во спре­га со ни­за по­ри­ви на мла­ди­те на­ции. И во бал­кан­ска­та са­га пре­ку цен­трал­ни­от лик на Та­тко­то, кој по­сто­ја­но ја пи­шу­ва и ни­ко­гаш не ја за­вр­шу­ва сво­ја­та исто­ри­ја на Бал­ка­нот, низ па­дот на им­пе­ри­и­те, не слу­чај­но, из­во­рот на тра­гиз­мот го гле­да во вла­де­е­ње­то на им­пе­ри­и­те со нив­ни­те по­ко­ру­вач­ки ме­ха­низ­ми, а из­ле­зот го гле­да ток­му во па­дот на им­пе­ри­и­те. Во оваа про­ти­вреч­ност тој го гле­да спа­сот од тра­гиз­мот и не­го­ви­те при­друж­ни ре­ци­ди­ви.

Ве­ли­те: „…Тие ве­ру­ваа де­ка во кни­ги­те се кри­јат ду­ши­те“. Спо­ред тие кни­ги, Бал­ка­нот нај­че­сто стра­дал од при­ме­на­та на по­греш­ни „идеи“, по­греш­но пре­зе­ме­ни од кни­ги­те и уште по­по­греш­но пре­са­де­ни во жи­во­тот, а на­мет­на­ти од моќ­ни за­во­ју­ва­чи и им­пе­рии?

Старова: Зо­што во мо­ја­та бал­кан­ска са­га кни­га­та до­жи­ву­ва бор­хе­сов­ска бал­кан­ска апо­те­о­за? Вла­де­е­ње­то на им­пе­ри­и­те на Бал­ка­нот, кои ре­чи­си си­те, поч­ну­вај­ќи од рим­ска­та, па до ото­ман­ска­та, сво­е­то вла­де­е­ње го на­ло­жи­ле по пат на во­е­но осво­ју­ва­ње и на­ло­жу­ва­ње на свој ци­ви­ли­за­ци­ски по­ре­док. Со нив­ни­от пад, уште дол­го вре­ме вла­дее инер­ци­ја­та на им­пе­ри­ски­те ин­сти­ту­ции. Се соз­да­ва­ат по­ве­ќе ли­нии на ци­ви­ли­за­ци­ски кон­ти­ну­и­тет, кои за на­ро­ди­те на Бал­ка­нот, по па­дот на им­пе­ри­и­те, ста­ну­ва­ат ли­нии на мит­ски ди­скон­ти­ну­и­тет. Во овие бал­кан­ски зем­ји не­до­сти­га кон­ти­ну­и­те­тот на ин­сти­ту­ци­о­нал­на­та ме­мо­ри­ја. Со пре­род­би и ци­ви­ли­за­ци­ски стре­ме­жи (ка­ко ху­ма­низ­мот и ре­не­сан­са­та во Евро­па во 16 век), се ба­ра „за­доц­нет из­лез“ кон Евро­па . От­ту­ка и ме­та­фо­ра­та де­ка глав­ни­от лик во са­га­та, Та­тко­то, ве­ру­ва де­ка во „кни­ги­те се кри­јат ду­ши­те“, од­нос­но кон­ти­ну­и­те­тот на за­гу­бе­но­то вре­ме…

Во „Вре­ме­то на ко­зи­те“, Чан­га, ко­неч­но, сог­ле­ду­ва зо­што е тол­ку кра­тко­трај­на сре­ќа­та на лу­ѓе­то и на на­ро­ди­те на Бал­ка­нот. Ќе сфа­ти­ме ли си­те ние, ко­неч­но, ка­ко да по­ста­пу­ва­ме за да би­де­ме по­среќ­ни?

Старова: Фран­цу­ски­от мо­ра­лист Ла Бри­јер во еден свој поз­нат афо­ри­зам пре­по­ра­чу­ва: „Да се раз­ве­се­ли­ме пред да би­де­ме среќ­ни, за­што мо­же да нѐ не­ма, а да не сме би­ле ни­ко­гаш среќ­ни!“ Во кра­тки­от ро­ман „Вре­ме­то на ко­зи­те“ се проб­ле­ма­ти­зи­ра по­во­е­ни­от пер­и­од во Ма­ке­до­ни­ја, од­нос­но во Скоп­је, ко­га на­ра­то­рот со смрт­та на ко­за­та спа­си­тел­ка на жи­во­тот го осоз­на­ва чи­нот на смрт­та и кра­јот на ра­јот на дет­ство­то. Се­кој жи­вот е сре­ќа…

Ге­о­стра­те­ги­ска­та по­зи­ци­ја мо­же да ја воз­диг­не зем­ја­та, но и да ја со­о­чи со ни­за не­пред­вид­ли­ви опас­но­сти

Па­трик Крис­ман, пр­ви­от ам­ба­са­дор на Фран­ци­ја во Ма­ке­до­ни­ја, ре­че де­ка ва­ши­от ро­ман „Бал­кан­ски клуч“, им овоз­мо­жу­ва да откри­јат зна­чај­ни пер­и­о­ди од ма­ке­дон­ско­то оп­штес­тво и го ну­дат ви­стин­ски­от клуч за по­до­бро откри­ва­ње и тол­ку­ва­ње на ре­ак­ци­и­те на овие со­се­ди на Евро­па од неј­зи­ни­от ју­го­и­сто­чен дел, по­не­ко­гаш бли­ски, а тол­ку ми­сте­ри­оз­ни. Ка­ко дол­го­го­ди­шен ам­ба­са­дор, ка­ков е Ва­ши­от впе­ча­ток за тоа ка­ко Ре­пуб­ли­ка Ма­ке­до­ни­ја се до­жи­ву­ва ме­ѓу Евро­пеј­ци­те?

Старова: Ка­ко да ја нас­ле­див суд­би­на­та на ју­на­ци­те од бал­кан­ска­та са­га: жи­во­тот да ми се од­ви­ва низ па­ра­до­кси. Бев ам­ба­са­дор на зем­ја­та што се рас­па­ѓа­ше, Ју­гос­ла­ви­ја кон кра­јот на 80–ти­те го­ди­ни и ам­ба­са­дор зем­ја­та Ре­пуб­ли­ка Ма­ке­до­ни­ја во Фран­ци­ја (пер­и­од тре­ти­ран во ро­ма­ни­те „Ам­ба­са­ди“ и „Но­ви ам­ба­са­ди“). Ка­ко уни­вер­зи­тет­ски про­фе­сор по фран­цу­ска кни­жев­ност во нај­го­ле­ми­от дел од мо­јот жи­вот тра­гав по фран­цу­ска­та ци­ви­ли­за­ци­ска и иден­ти­тет­ска су­шти­на низ кни­жев­но­то ка­тар­зи­ра­ње. По­ра­ди тоа ми бе­ше лес­но да до­прам до поз­на­чај­ни кру­го­ви на фран­цу­ски пи­са­те­ли, мис­ли­те­ли, дип­ло­ма­ти (ка­ко Ед­гар Мо­рен, Мо­рис Дри­он, Ален Бо­ске, Ро­бер Ба­ден­тер, Фи­лип Се­ген, Фран­соа Де­латр, Ален Ле­роа и дру­ги). Нај­че­ста те­за за Ма­ке­до­ни­ја бе­ше де­ка таа се на­о­ѓа во ци­ви­ли­за­ци­ско и по­вол­но ге­о­стра­те­ги­ско сре­ди­ште, кое мо­же да би­де пред­ност, но и по­тен­ци­јал­на те­шко­ти­ја. Ге­о­стра­те­ги­ска­та по­зи­ци­ја мо­же да ја воз­диг­не зем­ја­та, но и да ја со­о­чи со ни­за не­пред­вид­ли­ви опас­но­сти. Та­тко­то на ту­ни­ска­та на­ци­ја Ха­биб Бур­ги­ба, на за­бе­ле­шка­та де­ка на гло­бу­сот Ту­нис е го­лем кол­ку по­штен­ска мар­ка, од­го­ва­ра­ше де­ка е тоа ви­сти­на, но мар­ка­та па­ту­ва низ све­тот, од­нос­но све­тот е не­гов. На­деж­та е де­ка Ма­ке­до­ни­ја ќе со­у­мее да ги иско­ри­сти сво­и­те ге­о­стра­те­ги­ски по­тен­ци­ја­ли…

Ва­ша­та „Бал­кан­ска са­га“ се соз­да­ва­ше во пер­и­о­дот од 1992 го­ди­на до 2012 го­ди­на, од­нос­но до де­неш­ни дни. Мош­не бу­рен пер­и­од за овие про­сто­ри од си­те ас­пе­кти. Но, на­ста­на во по­тра­га­та по по­каз на из­ле­зот и од „на­мет­на­то­то вар­варс­тво“ низ суд­би­на­та на кни­го­љуб­је­то. По из­ле­зот и спа­сот од ,,вар­варс­тво­тоˮ тра­гаа и тра­га­ат на Бал­ка­нот и го чи­нат мла­ди­те де­мо­кра­ти, кои беа без по­го­ле­ма др­жав­нич­ка тра­ди­ци­ја, ка­де што ет­нич­ко­то го по­тис­ну­ва­ше гра­ѓан­ско­то. Го над­ми­нав­ме ли ова?

Старова: Цен­трал­ни­от лик на бал­кан­ска­та са­га во еден мо­мент ве­ли де­ка исто­ри­ја­та на ед­но се­мејс­тво мо­же да се ме­ри со де­це­нии, но исто­ри­ја­та на др­жа­ва­та се ме­ри со ве­ко­ви. Во тоа има ви­сти­на. Фран­цу­ска­та на­ци­о­нал­на др­жа­ва е фор­ми­ра­на по Фран­цу­ска­та ре­во­лу­ци­ја во 1789 го­ди­на, по три до че­ти­ри ве­ка се ста­ри и дру­ги европ­ски на­ции, ка­ко швед­ска­та, ко­ја да­ти­ра уште од 16 век, па анг­ли­ска­та итн. На Бал­ка­нот др­жа­ви­те-на­ции се ста­ри по сто­ти­на го­ди­ни. Во те­кот на тие сто­ти­на го­ди­ни тре­ба­ше да се до­жи­ве­ат и ци­ви­ли­за­ци­ски да се урам­но­те­жат во но­во­то на­ци­о­нал­но би­тие про­ти­вреч­но­сти­те низ кои ќе по­ми­нат за­пад­ни­те оп­штес­тва во осво­ју­ва­ње на де­мо­кра­ти­ја­та, кои не мо­же­ле да се пре­не­сат или пре­са­дат ме­ха­нич­ки и ед­ноз­нач­но. За­тоа, мо­же­би, на Бал­ка­нот дол­го вре­ме ет­нич­ко­то ќе прев­ла­ду­ва над гра­ѓан­ско­то, иде­о­ло­шко­то над де­мо­крат­ско­то, ана­хро­но­то над на­пред­но­то итн. Ме­ѓу­тоа, жи­во­тот е та­тков ка­ков што е, си има свои би­о­ло­шки гра­ни­ци, свои ге­не­ра­ции. За зем­ји­те со ма­ла др­жав­нич­ка тра­ди­ци­ја еден од им­пе­ра­ти­ви­те на оп­ста­но­кот е не­гу­ва­ње­то на еден етич­ки кон­сен­зус на ге­не­ра­ци­и­те, кои ги вгра­ду­ва­ат сво­и­те вред­но­сти во ин­те­рес на раз­во­јот на де­мо­крат­ска­та ид­ни­на на за­ед­ни­ца­та. За тоа е по­треб­на мо­рал­на хра­брост, тр­пе­ли­вост. Жан Ко­кто ве­ле­ше де­ка сре­ќа­та е дол­га тр­пе­ли­вост…

На 60-го­диш­ни­на­та од жи­ве­е­ње­то со ма­ке­дон­ски­от ја­зик, по­крај пи­шу­ва­ње­то и не­гу­ва­ње­то на мај­чи­ни­от ал­бан­ски ја­зик, стиг­на ви­со­ко­то кни­жев­но пре­стиж­но „Ра­ци­но­во приз­на­ние“ за ро­ма­нот „По­тра­га по Елен Леј­бо­виц“. Да­ли ли­те­ра­ту­ра­та отво­ра не­кои за­тво­ре­ни вра­ти?

Старова: Се пи­шу­ва сво­јот жи­вот. Јас се шко­лу­вав и жи­ве­ев со ма­ке­дон­ски­от ја­зик, поч­ну­вај­ќи две три го­ди­ни по не­го­ва­та но­ва ко­ди­фи­ка­ци­ја (по Ра­ци­но­ва­та). Жи­ве­ев и соз­да­вав со проб­ле­ми­те на овој ја­зик, за на кра­јот да го пи­шу­вам и сво­е­то кни­жев­но де­ло. Но, јас жи­ве­ев во се­мејс­тво­то со мо­јот мај­чин, ал­бан­ски ја­зик. Пи­шу­вам и се изра­зу­вам на ал­бан­ски ја­зик. Ве­ру­вав и ве­ру­вам де­ка ја­зи­ци­те во не­ко­ја по­ви­со­ка, мит­ска или ре­ал­на ин­стан­ца се пре­ле­ва­ат еден во друг. Ни­ко­гаш во жи­во­тот не­мав при­чи­ни сво­ја­та ја­зич­на ети­ка да ја прис­по­со­бу­вам на при­ти­сок на кон­јун­кту­ри од ед­на или дру­га стра­на. Та­ка ве­ру­вав и та­ка ве­ру­вам. За­тоа, че­сто и ве­лам де­ка нај­до­бро зак­лу­че­ни­те вра­ти се отво­ре­ни­те вра­ти. Ја­зи­ци­те се, всуш­ност, отво­ре­ни вра­ти…

Разговараше Невена Поповска 

фото: Александар Ивановски



Republika.mk - содржините, графичките и техничките решенија се заштитени со издавачки и авторски права (copyright). Крадењето на авторски текстови е казниво со закон. Дозволено е делумно превземање на авторски содржини (текст и фотографии) со ставање хиперлинк до содржината што се цитира.